Nazwy stosowane w Tatrach i na Podtatrzu obecnie i w przeszłości (w literaturze, na mapach, w dawnych rękopiśmiennych aktach) są częściowo pochodzenia ludowego, a częściowo nieludowego. Pojawiają się gł. w języku pol., słow., czes., niem. i węg., także po łac., a wywodzą się wprost lub pośrednio (zwł. poprzez terminy topogr.) również i z in. języków, np. z ruskiego, rum. (wołoskiego) i nawet albańskiego, co się wiąże z dziejami pasterstwa w całych Karpatach, a także szerzej.
Nazewnictwo geogr. (toponimia) w poszczególnych częściach Karpat, zwł. Karpat Wsch. i Zach. wykazuje zarówno wiele cech wspólnych jak i odrębnych, ale jako całość wyróżnia się wyraźnie z nazewnictwa terenów sąsiednich i to z powodów rozlicznych: fizjograficznych (wysokie góry ze specyficzną rzeźbą terenu, klimatem, florą i fauną), historycznych (dawna przewaga gospodarki past.) i językowych (gwary ludności w Karpatach i na Podkarpaciu). Z całego kompleksu nazewnictwa karp. najwybitniej wyodrębnia się nazewnictwo tatrz., zapewne dlatego, że Tatry to najwyższa i fizjograficznie najbardziej wyróżniająca się część Karpat, od dawna najsilniej przyciągająca badaczy i turystów i przez to najlepiej poznana.
Dodać należy, że na przestrzeni ostatnich 150 lat rozwój badań nauk., turystyki, taternictwa, a ostatnio także eksploracji jaskiń w Tatrach spowodował nie tylko najlepsze w Karpatach poznanie zasobu istniejących na terenie Tatr nazw, ale także (aby zaspokoić potrzeby praktyczne) powstanie kilku tysięcy nowych nazw. Zagęszczenie nazwanych obiektów w Karpatach jest więc największe właśnie w Tatrach, a wiele z tych obiektów ma nazwy w kilku językach.
Nazewnictwo pol. w Tatrach wyróżnia się tym, że jako całość jest obecnie najobfitsze, najbardziej oryginalne (tzn. najmniej kalkowane z in. języków) i najsilniej związane z dawnym nazewnictwem lud. tych gór. Podobnie jak przyroda Tatr, ich nazewnictwo stanowi jedną z ich najbardziej charakterystycznych cech i tak samo powinno być chronione od różnych skażeń; o taką ochronę starają się pol. naukowcy, turyści i taternicy od przeszło stu lat.
Nazwy ludowe i nieludowe.
Nazwy lud. w Tatrach zostały nadane przez ludność wiejską z Podtatrza: rolników, pasterzy, myśliwych, robotników leśnych, przewodników itd. Nazwy nieludowe pochodzą gł. od kartografów, badaczy nauk., turystów i taterników.
Nie znając historii danej nazwy trudno jest rozstrzygnąć, czy jest ona ludowa czy nie, gdyż nazwy lud. przeniknęły w dużej liczbie do map i literatury, choć często zniekształcone lub mylnie zlokalizowane; z kolei nazwy nieludowe trafiały do ludu (zwł. w nowszych czasach, np. od turystów) i nieraz już po krótkim czasie były uważane przez ludność miejscową za ich własne starodawne nazwy. I one też są często zniekształcone i błędnie umiejscowione.
Z samego brzmienia nazw nie można stwierdzić, do jakiej kategorii dana nazwa należy, np. Skrajna Turnia, Niebieska Dolina i Gęsia Szyja są nazwami lud., podczas gdy Skrajna Przełęcz, Niebieska Turnia i Szyja Wołoszyna są nieludowymi, nadanymi przez taterników. Istnieją też nazwy, które występują w różnych miejscach w identycznej postaci, ale raz są to nazwy lud., a raz nieludowe, np. Wołowa Turnia, Mnich, Schodki, Ścienki. Pochodzi to stąd, że już od dawna przy tworzeniu nowych nazw Polacy starali się tworzyć je na wzór ludowych. Ciekawym zjawiskiem jest to, że górale mieli często nazwy obiektów mało ważnych dla turystów (np. niewielkich kawałków zboczy, gdzie paśli), a nie nadawali nazw obiektom geograficznie ważnym, np. niektórym dolinom jako całości, wielu przełęczom i szczytom. Nie ma nazw lud. na oznaczenie całości tak ważnych dolin tatrz. jak Chochołowska czy Kościeliska Dolina; dla juhasa z Doliny Jaworzynki istniało blisko 10 nazw na "jego" zboczu Małej Królowej Kopy, lecz szczyt ten jako całość nie miał dla niego w ogóle nazwy (o ile jej nie przejął od turystów).
Do tego dochodzi jeszcze takie powszechne zjawisko, że juhasi z sąsiednich hal inaczej nazywali szczyty leżące na granicy ich terenów wypasowych. Np. Kasprowy Wierch był nazywany przez juhasów z Gąsienicowej Hali (zwanej inaczej: Ku Stawom) Goryczkowiańską Czubą, przez Goryczkowian lub Kasprowian - Stawiańską Czubą, a zarówno przez Goryczkowian jak i przez Stawiarzy - Kasprową Czubą lub Kasprowym Wierchem. Potem wszyscy górale nauczyli się od turystów nazywać ten szczyt Kasprowym Wierchem.
Różnojęzyczność.
W czasach, z których zachowały się konkretne dane, nazwy lud. w Tatrach i na szerokim Podtatrzu istnieją lub istniały w językach: pol., słow., ruskim (łemkowskim) i niem., a także nazwy wywodzące się z rum. (wołoskiej) i węg. terminologii topogr. i pasterskiej. Na terenie Tatr i Podtatrza wpływ tych języków i nazw był na siebie wzajemny, raz większy, raz mniejszy. Również w nazwach pol. obecnie stosowanych uwidoczniają się te wpływy.
Po emigracji i wysiedleniu ludności niem. ze Spisza (pod koniec II wojny świat. i zaraz po niej) na całym omawianym terenie istnieją właściwie dwa nazewnictwa: pol. i słow., a w bliskim ich sąsiedztwie od wsch. (ale już poza Podtatrzem) także nazewnictwo ruskie. Nazewnictwo pol. i słow. zachodzą na siebie w ten sposób, że nie ma możności ich ścisłego rozgraniczenia terenowego, przy czym inaczej zachodzą na siebie nazewnictwa lud. tych dwóch narodów, inaczej nazewnictwa urzędowe, tj. spotykane na mapach i w literaturze, a będące mieszaniną nazw lud. i nieludowych. Węgrzy nadal używają w swej literaturze nazw węg., a Niemcy - nazw niem., w terenie jednak nie ma to już obecnie praktycznego znaczenia.
Wiek nazw.
Z nazw zachowanych w Tatrach i na Podtatrzu najstarsze są zapewne nazwy głównych rzek: Dunajca, Popradu, Wagu i Orawy oraz nazwy Spisza, Orawy, Liptowa i Tatr.
W samych Tatrach wiek dziś stosowanych nazw jest b. rozmaity, często nieznany. Nazwy rum. (wołoskie) mogły powstać na tym terenie w okresie wędrówek pasterzy wołoskich u podnóża Tatr, a więc w okresie od XIV do XVI w., a czasem nawet później.
Nazwy ludowe pol. i słow. są częściowo starsze, jednakże możemy co najwyżej podać datę ich pojawienia się w aktach, na mapach lub w literaturze, co oczywiście nic nam nie mówi na ile lat przedtem powstały. Jeżeli zaś chodzi o nazwy nadane przez kartografów, turystów, naukowców itd., to nieraz można całkiem dokładnie podać, kiedy powstały oraz kto i jak je utworzył.
Nazwy niem. zostały częściowo nadane przez osadników niem. na Spiszu, a częściowo przez autorów niem., którzy tłumaczyli (często błędnie) nazwy słow. lub pol., albo też sami tworzyli nazwy od razu po niemiecku. Nazwy węg. przeważnie powstały przez przetłumaczenie nazw niemieckich.
Powstawanie i ginięcie nazw.
Proces powstawania nazw na tym terenie nie jest bynajmniej ukończony. Nazwy lud. częściowo giną, np. wskutek zaniku pasterstwa, jednakże również ustawicznie powstają nazwy nowe. Za pamięci międzywoj. pokolenia górali powstały w Tatrach Pol. takie nazwy lud. jak: Wojskowy Zrąb, Ponad Skok, Śpera, Mały Zawrat, Murzańska Koleba, a starsza nazwa Zakrzesy została zastąpiona nowszą nazwą Antek. Nazw nieludowych przybywa wciąż znacznie więcej, gł. w związku z rozwojem taternictwa i opracowywaniem coraz bardziej szczegółowych przewodników (zwł. nazwy turni i przełęczy), a także przez stwarzanie nazw dla nowo odkrytych jaskiń i ich części. Postęp badań nauk. wpłynął np. na tworzenie nazw dla bezimiennych dotąd stawków. Na terenie samych Tatr Wysokich utworzono i opublikowano w ciągu ostatnich 50 lat paręset nowych nazw pol. i słow. dla samych turni i przełęczy, co stanowi przybytek ponad 50% nazw dla tego rodzaju obiektów w tej części Tatr. W pozostałej części Tatr i w in. kategoriach nazw liczba nowych nazw też rośnie. Jeżeli weźmiemy okres czasu nieco większy, ostatnich stu lat, to wiele obiektów zmieniło też swe nieludowe nazwy, np. Śpiczasty Szczyt na Ostry Szczyt, Szczyt Marty na Żłobisty Szczyt, Westerów na Tatrzańską Polankę, a pewne nazwy w ogóle wyszły z użycia, np. Śląska Turnia, zaś inne tylko na jakiś czas, by potem powrócić, np. Zmarzłe Czuby. Widzimy stąd, że proces powstawania i zanikania nazw trwa nadal i trwać musi tak długo, jak rozwój działalności człowieka na tym terenie. Tempo tego procesu ulega silnym wahaniom, na które znajdujemy wytłumaczenie w działalności człowieka (past., osadniczej, tur., nauk. itd.).
Liczba nazw.
Obfitość nazw w Tatrach i na Podtatrzu jest ogromna, o wiele większa niż wynika z map i literatury. Sporo obiektów posiada nazwy w kilku językach, a poza tym istnieje wiele nazw lud. dotąd nigdzie nie ogłoszonych. Np. na obszarze Doliny Małej Łąki do 1934 literatura i mapy podawały ok. 20 nazw, a badania terenowe (zbieranie informacji od pasterzy) wykazały, że nazw lud. jest tam ok. 100: nazwy polan, szczytów, przełęczy, turniczek, skał, płaśni, upłazów, żlebów itd.
Nie ma dokładnych obliczeń, ale można przyjąć, że na obszarze całych Tatr jest nazwanych obiektów jakieś 5000. Ponieważ jeden obiekt może mieć nazwy w paru językach, inną nazwę ludową i inną nieludową, nawet różne nazwy u juhasów z kilku sąsiednich hal, a także inne nazwy dawniej, to trzeba przyjąć, że cały zasób nazw z terenu Tatr i Podtatrza, nazw dawnych i obecnych, z pewnością przekracza 30 000. Na Podtatrzu zapewne liczba obiektów i liczba nazw są podobne.
Błędy w nazewnictwie.
Stosowane na mapach i w literaturze nazewnictwo wciąż wykazuje wiele braków i błędów, zwł. w dziedzinie nazw pochodzenia ludowego. Wśród nazw tych wiele jest przekręconych, inne są źle umiejscowione, albo w ogóle nie istniały lecz znalazły się na mapach przez jakieś nieporozumienie. Do tego dochodzą omyłki druku.
Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest to, że wiele nazw znajdujących się dziś na mapach (a z nich przedostających się do literatury) zostało zebrane w terenie przez cudzoziemskich kartografów (austr.) jeszcze w ubiegłym stuleciu. Ludzie ci przeważnie nie znali języka miejscowej ludności, toteż porobili dużo błędów. Od tych odległych czasów wielu nazw nikt nie sprawdzał w terenie, błędy więc przechodziły z mapy na mapę i z książki do książki aż do najnowszych. Nawet na tak uczęszczanym szlaku jak przez Boczań na Gąsienicową Halę istniały do niedawna zasadnicze błędy na większości map, np. fałszywie lokalizowano Karczmisko, Wyżnią Królową Halę i nawet Gąsienicową Halę.
Przy zbieraniu w terenie nazw do map często popełnia się błędy, gdy nie stosuje się odpowiednich metod. Dlatego nazwy używane przez ludność miejscową i przez autorów wielu map i przewodników tak wybitnie się różnią. Np. miejscowa ludność mówi Suchowiański Wierch, wymawiając często Su-owiański Wirch (od wsi Suche), a kartograf zapisuje Słowiański Wierch.
Etymologia.
Od dawna etymologizowanie (wyjaśnienie pochodzenia nazw) pociągało wiele osób bez odpowiednich kwalifikacji nauk., także w odniesieniu do nazw tatrz. Toteż głoszono takie dziwaczne etymologie jak nazwy Tatr od Tatarów, Doliny Białego od jakiegoś rzekomego doktora Białego wielce zasłużonego dla Zakopanego, Garłucha od gardła, czy też nazw Trigan i Triumetal z łaciny.
Przy etymologizowaniu nazw tatrz. (i innych) potrzebna jest zresztą nie tylko ogólna wiedza językoznawcza, ale także m.in. dobra znajomość lokalnej historii, miejscowych gwar, różnych realiów przyr., topogr., kulturowych itd. Bez tego wszystkiego wywodzi się błędnie nazwę Koniówki od hodowli koni (zamiast od pierwszego sołtysa o nazwisku Koń), nazwę Witowa od św. Wita (zamiast od starosty Witowskiego).
Cóż zrobi etymolog z nazwą Parzące Turnie, jeżeli nie wie, że rośnie tam roślina o góralskiej nazwie parzątka ? Albo z nazwą Sutki zlokalizowaną ogólnikowo w rozległej grupie skał, jeżeli nie zorientuje się, że słowo sutki to góralska wymowa słowa schodki i że Sutki to właściwie Schodki (są tam stopnie wykute w skale, aby owcom ułatwić przejście).
Toteż w literaturze spotyka się wiele błędnych wyjaśnień nazw tatrz. i podtatrz. Badanie nazw tego obszaru może dostarczyć wiele dodatkowych danych do poznania jego przyrody, historii, gwar lud., form gospodarki i wielu in. spraw, o ile badanie takie jest metodycznie prawidłowe i powiązane z kilkoma działami nauki.
A na chłopski rozum, odkrywca nadaje nazwę lub osoba która weszła pierwszy raz stanęła na szczycie 
Obecnie bardzo dużo zmian wprowadził P. Włodek Cywiński.Literatura:
Lit. - Stanisław Eljasz-Radzikowski: Tatry Bielskie. "Pam. TT" 14 i 15, 1893 i 1894. - Jan Rozwadowski: O nazwach geograficznych Podhala. "Pam. TT" 35, 1914 (także o nazwach tatrz.). - Ivan Houdek: Počiatky a vývoj tatranského názvoslovia. "Historica Slovaca" 1-2, 1940-41. - Andrej Kavuljak: Historický miestopis Oravy. Br. 1955 (także o nazwach w Tatrach). - W.H. Paryski: Rozwój i stan badań toponomastycznych w Tatrach i na Podtatrzu. "Onomastica" 5, 1959, nr 2. - Tenże: Pasterskie nazwy geograficzne w Tatrach Polskich i na Skalnym Podhalu. W: "Past. Tatr Pol. i Podh." 5, 1963. - Ivan Bohuš: Zemepisné názvoslovie Vysokých Tatier. "Vys. Tatry" 1965-93.
Zaloguj
Zarejestruj
FAQ
Szukaj
Użytkownicy
